23. Fəlsəfədə nihilizm heç bir şeyin var olmadığını, heç bir şeyin bilinməyəcəyini müdafiə edən düşüncə tərzidir. Nihilizm həm bilik fəlsəfəsiylə, həm dəyər fəlsəfəsiylə,həm də varlıq fəlsəfəsiylə əlaqəli olan bir təlimdir. Nihilizm təlimi, bilik fəlsəfəsində hər cür biliyin bir aldanma olduğunu, biliyin olmadığını; əxlaq fəlsəfəsində insan hərəkətlərini tənzimləyən dəyərlərin olmadığını; varlıq fəlsəfəsində isə heç bir şeyin var olmadığını müdafiə edir.

Erkən dövr Yunan filosofu Gorgias bu düşüncə tərzinin təmsilçilərindən biridir. Bir sofist olan Gorgiasın fikrincə heç bir şey var deyil (hər kəsin üzərində birləşərək var deyə biləcəyi bir varlıq yoxdur), bir şey bir şəkildə var olsa belə o bilinə bilməz, bir şey bir şəkildə var olsa və bilinsə belə bu məlumat başqalarına ötürülməz. Nümunədən də məlum olduğu kimi sofistlər varlığın bilinməyəcəyi şəklindəki düşüncələrini, dil və hissiyyat problemləri ilə əlaqələndirirlər. Onlara görə düşüncələrimizi ötürmək üçün istifadə etdiyimiz simvollardan ibarət olan dil güvənli deyil. insanlar arasında dil vasitəsilə qurulan əlaqə tam deyil nisbidir. Hiss və qavrayışa söykənən biliklər də nisbidir. Bu halda onlara görə varlıqlar üzərində ortaq bir məna da olmayacaqdır.

Bu görüşün ən önəmli nümayəndəsi Nietzschedir. Var olan dəyərlərə, nizama qarşı çıxar və heç bir dəyər tanımaz. Nietzsche müasir insanın mənimsədiyi dəyərlərin ənənəvi dayaqlarının çökdüyünü deyirdi. Buna görə də köhnə dəyərlər atılıb, bütün dəyərlər yenidən qurulmalıdır. Bunu edəcək olan insan da güc baxımından üstün insandır. insan dəyər yarada bildiyi ölçüdə üstün insan olaraq azaddır.

Buna görə də insanlar güclülər və zəiflər deyə iki yerə ayrılırlar. Azad əxlaqı təyin edən,fərdin güclü və ya zəif olmasıdır. Mövcud əxlaq sistemini zəif insanlar yaradıblar, bu əxlaq sistemi qul əxlaqıdır. Qul əxlaqı insanın zəifliklərini ön plana çıxaran, yaşam gücünün əksilməsinə səbəb olan əxlaqdır. Bu əxlaqın qarşısında isə güclü insanların yaratdıqları aristokrat əxlaqı var. Aristokrat əxlaqı güc baxımından ərsəyə gələn üstün insan əxlaqıdır. Üstün insan dövrünün hər cür üfunətli dəyərlərini rədd edən, özünü aşmış və yeni dəyərlər yaradabilmə gücünə sahib insandır. Öz dəyərini özü yarada bilən insan öz əxlaqını da özü yaradar. Bu səbəbdən də universal əxlaq anlayışı ola bilməz.
Heççilik ya da Nihilizm və ya Yoxçuluq 19-cu əsrin ortalarında Rusiyada, xüsusən gənc intellektual təbəqə arasında özünə tərəfdar toplayaraq yüksələn və bu səbəblə özünə böyük fəlsəfi axınlar arasında yer tapan bir fəlsəfi düşüncə tərzidir.
Latıncada “heç” mənasına gələn “nihil” sözündən yaranan nihilizm, günümüzdə bir çox spesifik alt qollara ayrılmaqla bərabər, ən məşhur tərifilə: hər şeyin mənadan və dəyərdən məhrum olduğunu müdafiə edən fəlsəfi baxışdır. Nihilistlər tanrının varlığını, iradənin azadlığını, biliyin imkanını, əxlaqı və tarixin xoşbəxt sonunu rədd edərlər.
Nihilizm; metafizik və əxlaqi gücləri yox sayan, mövcud olan dəyərlərə və nizama qarşı çıxan,heç bir iradəyə boyun əyməyən baxışların ümumi adıdır.
Nihilizm; bilik fəlsəfəsi, əxlaq və siyasət sahəsində qəbul olunmuşdur. Və yenə nihilizm hər şeyi, hər həqiqəti və dəyərləri rəddetmə şəklində ortaya çıxmışdır.
Nihilizm təməldə estatizmin bütün formalarını yadırğayar, fayda verməyi və elmi müdafiə edər. ictimai elmləri və klassik fəlsəfə sistemlərini bütünlüklə rədd edər.

Nihilist fikir Friderich Nietzsche, Neyzen Tevfik, Ludwig Andreas Feuerbach, Henry Thomas Buckle, Max Stirner, Albert Camus, Arthur Schopenhauer, Jean-Paul Sartre və Herbert Spencer kimi mütəfəkkirlərin təsirində qalmışdır. insanın bədən və ruhdan ibarət olan düalist bir quruluşu olduğunu rədd etdiyi üçün dinlərin də şiddətli təzyiqinə məruz qalmışdır.
Rus ədəbiyyatında nihilizm ifadəsi ilk dəfə Nedejin’in bir məqaləsində istifadə olunub.

Friederich Nietzsche, Schopenhauerin nihilist fəlsəfəsi ilə yola çıxmışdır. Lakin ona görə, nihilizm səhv və əskik başa düşülürdü. Nietzsche zamanla nihilizmi yenidən təməlləndirdi. Nihilizmin ən əskik tərəfi həyata mənfi təsir etməsiydi. Nietzsche, “Yanlış nihilizm”-i yaşayanları kitablarında tez-tez “pessimistlər” deyə adlandırırdı. Bu pessimizmi məğlub etmək lazım idi. Gerçək bir güc fəlsəfəsi üçün, həyata müsbət təsir edən bir fəlsəfə lazım idi. Həyatın dəyərini anlamalı və bu dəyəri ucaltmalı idilər.

Nihilizmin ən çox tanınan nümayəndələrindən olan Nietzschenin fikrinə görə, nihilizm yüksək idealların dəyərlərini itirmələrindən qaynaqlanan mənfi düşüncə mövqeyidir. Nietzsche, nihilizmin soy kötüyünü meydana gətirərkən bunun aşıla biləcəyinə də toxunmuşdur. Qorxular, qarşı çıxmalar, etirazlar, varlığı (tanrını) aydın bir həqiqət edən varlıq idealizminin çöküş əlamətləridir. Nietzsche üçün “Tanrı öldü” və bu varlıq artıq “özünə yaraşdırılan bütün dəyərləri heçə endirən bir yoxluq” olmuşdur. Yəni Nietzsche “Tanrı öldü” deyəndə Avropada və dünyada tanrı anlayışının yadırğandığını və yox edildiyini söyləmək istəmişdir.

Bütün bunlara baxmayaraq, J.Grenierə görə Nietzsche əsla bir nihilist olmamışdır. “Güc istənci” adlı kitabında dediyi kimi Nietzsche, nihilizmi sonuna qədər yaşamış və onu aşmışdır. Nietzsche nihilizmin aşılması lazım olan bir şey olduğunu müdafiə edirdi. Bəs, nihilizm necə aşılar? Bu suala Nietzschenin verdiyi cavab belədir: “Biz təbiətdəki bütün əxlaqı rədd etmirik, əxlaqın ümumbəşəri olduğu anlayışını rədd edirik və bir əxlaq qaydasını rədd və ya qəbul edərkən onun həyatı inkişaf etdirici yoxsa maneə törədici olduğunamı baxarıq.” Nietzsche, kölə və bəy əxlaqı olaraq iki əxlaqdan bəhs edir. Onun fikrincə cəmiyyətdə bütün fərdlərin meydana gəlmə səbəbi “üst insan”-a çatmaq və onun məqsədlərinə xidmət etməkdir. O zaman nihilizm “kölələrin əxlaqı” olaraq meydana çıxar; kölələr, gerçək həyatdakı gücsüzlüklərini unutmaq üçün, bir ideala və ya uydurma bir tanrıya ehtiyac duyarlar. Heçlik sorğusu olan nihilizm, idealist bir yadırğama məntiqindən qaynaqlanır. Həyatı, incəsənət vasitəsilə, “azad düşüncə” olaraq doğruluyacağına, şüur adına yadırğayar.

Heidegger isə Nihilizmi qərb düşüncəsini meydana gətirən elementlərdən biri kimi görər.Bu görüş, dəyəri və “var olan”-ı təyin etmək üçün gerçəkdə, varlıq sualını soruşmağı özünə qadağan edir. Gorgias isə nihilizmin aqnostik istiqamətini vurğulayaraq “Heç bir şey var deyil, var olsa da naməlum, bilinsə də başqalarına yayılmaz” demişdir.